เทเวปิ หีเฬนฺตีติ ทฺเว เทวโลเก หีเฬนฺตา อโธกโรนฺตา อุปจารปฺปนาสมาธีหิ สมาหิตตฺตา อตฺตโน ปาทปํสุํ เทวตานํ มตฺถเก โอกิรนฺตา อากาเส อุปฺปติตฺวา คตาติฯ

เอตาทิสี ธมฺมปฺปกาสเนตฺถาติ เอตฺถ สาสเน เอวรูปา ธมฺมปฺปกาสนา, ยาย สาวกา เอเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคตา โหนฺติฯ น ตตฺถ กิํ กงฺขติ โกจิ สาวโกติ กิํ ตตฺถ เตสุ สาวเกสุ โกจิ เอกสาวโกปิ พุทฺธาทีสุ วา จาตุทฺทิสภาเว วา น กงฺขติ ‘‘สพฺพทิสาสุ อสชฺชมาโน อคยฺหมาโน วิหรตี’’ติฯ อิทานิ ภควโต วณฺณํ ภณนฺโต ‘‘นิติณฺณโอฆํ วิจิกิจฺฉฉินฺนํ, พุทฺธํ นมสฺสาม ชินํ ชนินฺท’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ วิจิกิจฺฉฉินฺนนฺติ ฉินฺนวิจิกิจฺฉํฯ ชนินฺทนฺติ สพฺพโลกุตฺตมํฯ

ยํ เต ธมฺมนฺติ ยํ ตว ธมฺมํฯ อชฺฌคํสุ เตติ เต เทวปุตฺตา อธิคตาฯ กายํ พฺรหฺมปุโรหิตนฺติ อมฺหากํ ปสฺสนฺตานํเยว พฺรหฺมปุโรหิตสรีรํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ ตว ธมฺมํ ชานิตฺวา เตสํ ติณฺณํ ชนานํ เต ทฺเว วิเสสคู อมฺหากํ ปสฺสนฺตานํเยว กายํ พฺรหฺมปุโรหิตํ อธิคนฺตฺวา มคฺคผลวิเสสํ อชฺฌคํสุ, มยมฺปิ ตสฺส ธมฺมสฺส ปตฺติยา อาคตมฺหาสิ มาริสาติฯ อาคตมฺหเสติ สมฺปตฺตมฺหฯ กตาวกาสา ภควตา, ปญฺหํ ปุจฺเฉมุ มาริสาติ สเจ โน ภควา โอกาสํ กโรติ, อถ ภควตา กตาวกาสา หุตฺวา ปญฺหํ, มาริส, ปุจฺเฉยฺยามาติ อตฺโถฯ

มฆมาณววตฺถุ

[355] ทีฆรตฺตํ วิสุทฺโธ โข อยํ ยกฺโขติ จิรกาลโต ปภุติ วิสุทฺโธฯ กีว จิรกาลโต? อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ มคธรฏฺเฐ มจลคามเก มฆมาณวกาลโต ปฏฺฐายฯ ตทา กิเรส เอกทิวสํ กาลสฺเสว วุฏฺฐาย คามมชฺเฌ มนุสฺสานํ คามกมฺมกรณฏฺฐานํ คนฺตฺวา อตฺตโน ฐิตฏฺฐานํ ปาทนฺเตเนว ปํสุกจวรํ อปเนตฺวา รมณียมกาสิ, อญฺโญ อาคนฺตฺวา ตตฺถ อฏฺฐาสิฯ โส ตาวตเกเนว สติํ ปฏิลภิตฺวา มชฺเฌ คามสฺส ขลมณฺฑลมตฺตํ ฐานํ โสเธตฺวา วาลุกํ โอกิริตฺวา ทารูนิ อาหริตฺวา สีตกาเล อคฺคิํ กโรติ, ทหรา จ มหลฺลกา จ อาคนฺตฺวา ตตฺถ นิสีทนฺติฯ

อถสฺส เอกทิวสํ เอตทโหสิ – ‘‘มยํ นครํ คนฺตฺวา ราชราชมหามตฺตาทโย ปสฺสาม, อิเมสุปิ จนฺทิมสูริเยสุ ‘จนฺโท นาม เทวปุตฺโต, สูริโย นาม เทวปุตฺโต’ติ วทนฺติฯ กิํ นุ โข กตฺวา เอเต เอตา สมฺปตฺติโย อธิคตา’’ติ? ตโต ‘‘นาญฺญํ กิญฺจิ, ปุญฺญกมฺมเมว กตฺวา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มยาปิ เอวํวิธสมฺปตฺติทายกํ ปุญฺญกมฺมเมว กตฺตพฺพ’’นฺติ จินฺเตสิฯ

โส กาลสฺเสว วุฏฺฐาย ยาคุํ ปิวิตฺวา วาสิผรสุกุทาลมุสลหตฺโถ จตุมหาปถํ คนฺตฺวา มุสเลน ปาสาเณ อุจฺจาเลตฺวา ปวฏฺเฏติ, ยานานํ อกฺขปฏิฆาตรุกฺเข หรติ, วิสมํ สมํ กโรติ, จตุมหาปเถ สาลํ กโรติ, โปกฺขรณิํ ขณติ, เสตุํ พนฺธติ, เอวํ ทิวสํ กมฺมํ กตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย ฆรํ เอติฯ ตํ อญฺโญ ปุจฺฉิ – ‘‘โภ, มฆ, ตฺวํ ปาโตว นิกฺขมิตฺวา สายํ อรญฺญโต เอสิ, กิํ กมฺมํ กโรสี’’ติ? ปุญฺญกมฺมํ กโรมิฯ สคฺคคามิมคฺคํ โสเธมีติฯ กิมิทํ, โภ, ปุญฺญํ นามาติ? ตฺวํ น ชานาสีติ? อาม, น ชานามีติฯ นครํ คตกาเล ทิฏฺฐปุพฺพา เต ราชราชมหามตฺตาทโยติ? อาม, ทิฏฺฐปุพฺพาติฯ ปุญฺญกมฺมํ กตฺวา เตหิ ตํ ฐานํ ลทฺธํ, อหมฺปิ เอวํวิธสมฺปตฺติทายกํ กมฺมํ กโรมิฯ ‘‘จนฺโท นาม เทวปุตฺโต, สูริโย นาม เทวปุตฺโต’’ติ สุตปุพฺพํ ตยาติ? อาม สุตปุพฺพนฺติฯ เอตสฺส สคฺคสฺส คมนมคฺคํ อหํ โสเธมีติฯ อิทํ ปน ปุญฺญกมฺมํ กิํ ตเวว วฏฺฏติ, อญฺญสฺส น วฏฺฏตีติ? น กสฺสเจตํ วาริตนฺติฯ ยทิ เอวํ สฺเว อรญฺญํ คมนกาเล มยฺหมฺปิ สทฺทํ เทหีติฯ ปุนทิวเส ตํ คเหตฺวา คโต, เอวํ ตสฺมิํ คาเม เตตฺติํส มนุสฺสา ตรุณวยา สพฺเพ ตสฺเสว อนุวตฺตกา อเหสุํฯ เต เอกจฺฉนฺทา หุตฺวา ปุญฺญกมฺมานิ กโรนฺตา วิจรนฺติฯ ยํ ทิสํ คจฺฉนฺติ, มคฺคํ สมํ กโรนฺตา เอกทิวเสเนว กโรนฺติ, โปกฺขรณิํ ขณนฺตา, สาลํ กโรนฺตา, เสตุํ พนฺธนฺตา เอกทิวเสเนว นิฏฺฐาเปนฺติฯ

อถ เนสํ คามโภชโก จินฺเตสิ – ‘‘อหํ ปุพฺเพ เอเตสุ สุรํ ปิวนฺเตสุ ปาณฆาตาทีนิ กโรนฺเตสุ จ กหาปณาทิวเสน เจว ทณฺฑพลิวเสน จ ธนํ ลภามิฯ อิทานิ เอเตสํ ปุญฺญกรณกาลโต ปฏฺฐาย เอตฺตโก อาโย นตฺถิ, หนฺท เน ราชกุเล ปริภินฺทามี’’ติ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา โจเร, มหาราช, ปสฺสามีติฯ กุหิํ, ตาตาติ? มยฺหํ คาเมติฯ กิํ โจรา นาม, ตาตาติ? ราชาปราธิกา เทวาติฯ กิํ ชาติกาติ? คหปติชาติกา เทวาติฯ

คหปติกา กิํ กริสฺสนฺติ, ตยา ชานมาเนน กสฺมา มยฺหํ น กถิตนฺติ? ภเยน, มหาราช, น กเถมิ, อิทานิ มา มยฺหํ โทสํ กเรยฺยาถาติฯ อถ ราชา ‘‘อยํ มยฺหํ มหารวํ รวตี’’ติ สทฺทหิตฺวา ‘‘เตน หิ คจฺฉ, ตฺวเมว เน อาเนหี’’ติ พลํ ทตฺวา เปเสสิฯ โส คนฺตฺวา ทิวสํ อรญฺเญ กมฺมํ กตฺวา สายมาสํ ภุญฺชิตฺวา คามมชฺเฌ นิสีทิตฺวา ‘‘สฺเว กิํ กมฺมํ กริสฺสาม, กิํ มคฺคํ สมํ กโรม, โปกฺขรณิํ ขณาม, เสตุํ พนฺธามา’’ติ มนฺตยมาเนเยว เต ปริวาเรตฺวา ‘‘มา ผนฺทิตฺถ, รญฺโญ อาณา’’ติ พนฺธิตฺวา ปายาสิฯ อถ โข เนสํ อิตฺถิโย ‘‘สามิกา กิร โว ‘ราชาปราธิกา โจรา’ติ พนฺธิตฺวา นิยฺยนฺตี’’ติ สุตฺวา ‘‘อติจิเรน กูฏา เอเต ‘ปุญฺญกมฺมํ กโรมา’ติ ทิวเส ทิวเส อรญฺเญว อจฺฉนฺติ, สพฺพกมฺมนฺตา ปริหีนา, เคเห น กิญฺจิ วฑฺฒติ, สุฏฺฐุ พทฺธา สุฏฺฐุ คหิตา’’ติ วทิํสุฯ

คามโภชโกปิ เต เนตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสิฯ ราชา อนุปปริกฺขิตฺวาเยว ‘‘หตฺถินา มทฺทาเปถา’’ติ อาหฯ เตสุ นียมาเนสุ มโฆ อิตเร อาห – ‘‘โภ, สกฺขิสฺสถ มม วจนํ กาตุ’’นฺติ? ตว วจนํ กโรนฺตาเยวมฺห อิมํ ภยํ ปตฺตา, เอวํ สนฺเตปิ ตว วจนํ กโรม, ภณ โภ, กิํ กโรมาติ? เอตฺถ โภ วฏฺเฏ จรนฺตานํ นาม นิพทฺธํ เอตํ, กิํ ปน ตุมฺเห โจราติ? น โจรมฺหาติฯ อิมสฺส โลกสฺส สจฺจกิริยา นาม อวสฺสโย, ตสฺมา สพฺเพปิ ‘‘ยทิ อมฺเห โจรา, หตฺถี มทฺทตุ, อถ น โจรา, มา มทฺทตู’’ติ สจฺจกิริยํ กโรถาติฯ เต ตถา อกํสุฯ หตฺถี อุปคนฺตุมฺปิ น สกฺโกติ, วิรวนฺโต ปลายติ, หตฺถิํ ตุตฺตโตมรงฺกุเสหิ โกฏฺเฏนฺตาปิ อุปเนตุํ น สกฺโกนฺติฯ ‘‘หตฺถิํ อุปเนตุํ น สกฺโกมา’’ติ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ เตน หิ อุปริ กเฏน ปฏิจฺฉาเทตฺวา มทฺทาเปถาติฯ อุปริ กเฏ ทินฺเน ทิคุณรวํ วิรวนฺโต ปลายติฯ

ราชา สุตฺวา เปสุญฺญการกํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘ตาต, หตฺถี มทฺทิตุํ น อิจฺฉตี’’ติ? อาม, เทว, เชฏฺฐกมาณโว มนฺตํ ชานาติ, มนฺตสฺเสว อยมานุภาโวติฯ ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘มนฺโต กิร เต อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิ? นตฺถิ, เทว, มยฺหํ มนฺโต, สจฺจกิริยํ ปน มยํ กริมฺห – ‘‘ยทิ อมฺเห รญฺโญ โจรา, มทฺทตุ, อถ น โจรา, มา มทฺทตู’’ติ, สจฺจกิริยาย โน เอส อานุภาโวติฯ

กิํ ปน, ตาต, ตุมฺเห กมฺมํ กโรถาติ? อมฺเห, เทว, มคฺคํ สมํ กโรม, จตุมหาปเถ สาลํ กโรม , โปกฺขรณิํ ขณาม, เสตุํ พนฺธาม, เอวรูปานิ ปุญฺญกมฺมานิ กโรนฺตา วิจริมฺหาติฯ

อยํ ตุมฺเห กิมตฺถํ ปิสุเณสีติ? อมฺหากํ ปมตฺตกาเล อิทญฺจิทญฺจ ลภติ, อปฺปมตฺตกาเล ตํ นตฺถิ, เอเตน การเณนาติฯ ตาต, อยํ หตฺถี นาม ติรจฺฉาโน, โสปิ ตุมฺหากํ คุเณ ชานาติฯ อหํ มนุสฺโส หุตฺวาปิ น ชานามิ, ตุมฺหากํ วสนคามํ ตุมฺหากํเยว ปุน อหรณียํ กตฺวา เทมิ, อยมฺปิ หตฺถี ตุมฺหากํเยว โหตุ, เปสุญฺญการโกปิ ตุมฺหากํเยว ทาโส โหตุฯ อิโต ปฏฺฐาย มยฺหมฺปิ ปุญฺญกมฺมํ กโรถาติ ธนํ ทตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ เต ธนํ คเหตฺวา วาเรน วาเรน หตฺถิํ อารุยฺห คจฺฉนฺตา มนฺตยนฺติ ‘‘โภ ปุญฺญกมฺมํ นาม อนาคตภวตฺถาย กริยติ, อมฺหากํ ปน อนฺโตอุทเก ปุปฺผิตํ นีลุปฺปลํ วิย อิมสฺมิญฺเญว อตฺตภาเว วิปากํ เทติฯ อิทานิ อติเรกํ ปุญฺญํ กริสฺสามา’’ติ, กิํ กโรมาติ? จตุมหาปเถ ถาวรํ กตฺวา มหาชนสฺส วิสฺสมนสาลํ กโรม, อิตฺถีหิ ปน สทฺธิํ อปตฺติกํ กตฺวา กริสฺสาม, อมฺเหสุ หิ ‘‘โจรา’’ติ คเหตฺวา นียมาเนสุ อิตฺถีนํ เอกาปิ จินฺตามตฺตกมฺปิ อกตฺวา ‘‘สุพทฺธา สุคหิตา’’ติ อุฏฺฐหิํสุ, ตสฺมา ตาสํ ปตฺติํ น ทสฺสามาติฯ เต อตฺตโน เคหานิ คนฺตฺวา หตฺถิโน เตตฺติํสปิณฺฑํ เทนฺติ, เตตฺติํส ติณมุฏฺฐิโย อาหรนฺติ, ตํ สพฺพํ หตฺถิสฺส กุจฺฉิปูรํ ชาตํฯ เต อรญฺญํ ปวิสิตฺวา รุกฺเข ฉินฺทนฺติ, ฉินฺนํ ฉินฺนํ หตฺถี กฑฺฒิตฺวา สกฏปเถ ฐเปสิฯ เต รุกฺเข ตจฺเฉตฺวา สาลาย กมฺมํ อารภิํสุฯ

มฆสฺส เคเห สุชาตา, สุธมฺมา, จิตฺตา, นนฺทาติ จตสฺโส ภริยาโย อเหสุํฯ สุธมฺมา วฑฺฒกิํ ปุจฺฉติ – ‘‘ตาต, อิเม สหายา กาลสฺเสว คนฺตฺวา สายํ เอนฺติ, กิํ กมฺมํ กโรนฺตี’’ติ? ‘‘สาลํ กโรนฺติ, อมฺมา’’ติฯ ‘‘ตาต, มยฺหมฺปิ สาลาย ปตฺติํ กตฺวา เทหี’’ติฯ ‘‘อิตฺถีหิ อปตฺติกํ กโรมา’’ติ เอเต วทนฺตีติฯ สา วฑฺฒกิสฺส อฏฺฐ กหาปเณ ทตฺวา ‘‘ตาต, เยน เกนจิ อุปาเยน มยฺหํ ปตฺติกํ กโรหี’’ติ อาหฯ

โส ‘‘สาธุ อมฺมา’’ติ วตฺวา ปุเรตรํ วาสิผรสุํ คเหตฺวา คามมชฺเฌ ฐตฺวา ‘‘กิํ โภ อชฺช อิมสฺมิมฺปิ กาเล น นิกฺขมถา’’ติ อุจฺจาสทฺทํ กตฺวา ‘‘สพฺเพ มคฺคํ อารุฬฺหา’’ติ ญตฺวา ‘‘คจฺฉถ ตาว ตุมฺเห, มยฺหํ ปปญฺโจ อตฺถี’’ติ เต ปุรโต กตฺวา อญฺญํ มคฺคํ อารุยฺห กณฺณิกูปคํ รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา ตจฺเฉตฺวา มฏฺฐํ กตฺวา อาหริตฺวา สุธมฺมาย เคเห ฐเปสิ – ‘‘มยา เทหีติ วุตฺตทิวเส นีหริตฺวา ทเทยฺยาสี’’ติฯ

อถ นิฏฺฐิเต ทพฺพสมฺภารกมฺเม ภูมิกมฺมโต ปฏฺฐาย จยพนฺธนถมฺภุสฺสาปน สงฺฆาฏโยชน กณฺณิกมญฺจพนฺธเนสุ กเตสุ โส วฑฺฒกี กณฺณิกมญฺเจ นิสีทิตฺวา จตูหิ ทิสาหิ โคปานสิโย อุกฺขิปิตฺวา ‘‘โภ เอกํ ปมุฏฺฐํ อตฺถี’’ติ อาหฯ กิํ โภ ปมุฏฺฐํ, สพฺพเมว ตฺวํ ปมุสฺสสีติฯ อิมา โภ โคปานสิโย กตฺถ ปติฏฺฐหิสฺสนฺตีติ? กณฺณิกา นาม ลทฺธุํ วฏฺฏตีติฯ กุหิํ โภ อิทานิ สกฺกา ลทฺธุนฺติ? กุลานํ เคเห สกฺกา ลทฺธุนฺติฯ อาหิณฺฑนฺตา ปุจฺฉถาติฯ เต อนฺโตคามํ ปวิสิตฺวา ปุจฺฉิตฺวา สุธมฺมาย ฆรทฺวาเร ‘‘อิมสฺมิํ ฆเร กณฺณิกา อตฺถี’’ติ อาหํสุฯ สา ‘‘อตฺถี’’ติ อาหฯ หนฺท มูลํ คณฺหาหีติฯ มูลํ น คณฺหามิ, สเจ มม ปตฺติํ กโรถ, ทสฺสามีติฯ เอถ โภ มาตุคามสฺส ปตฺติํ น กโรม, อรญฺญํ คนฺตฺวา รุกฺขํ ฉินฺทิสฺสามาติ นิกฺขมิํสุฯ

ตโต วฑฺฒกี ‘‘กิํ น ลทฺธา, ตาต, กณฺณิกา’’ติ ปุจฺฉิฯ เต ตมตฺถํ อาโรจยิํสุฯ วฑฺฒกี กณฺณิกมญฺเจ นิสินฺโนว อากาสํ อุลฺโลเกตฺวา ‘‘โภ อชฺช นกฺขตฺตํ สุนฺทรํ, อิทํ อญฺญํ สํวจฺฉรํ อติกฺกมิตฺวา สกฺกา ลทฺธุํ, ตุมฺเหหิ จ ทุกฺเขน อาภตา ทพฺพสมฺภารา, เต สกลสํวจฺฉเรน อิมสฺมิญฺเญว ฐาเน ปูติกา ภวิสฺสนฺติฯ เทวโลเก นิพฺพตฺตกาเล ตสฺสาปิ เอกสฺมิํ โกเณ สาลา โหตุ, อาหรถ น’’นฺติ อาหฯ สาปิ ยาว เต น ปุน อาคจฺฉนฺติ, ตาว กณฺณิกาย เหฏฺฐิมตเล ‘‘อยํ สาลา สุธมฺมา นามา’’ติ อกฺขรานิ ฉินฺทาเปตฺวา อหเตน วตฺเถน เวเฐตฺวา ฐเปสิฯ กมฺมิกา อาคนฺตฺวา – ‘‘อาหร, เร กณฺณิกํ , ยํ โหตุ ตํ โหตุฯ ตุยฺหมฺปิ ปตฺติํ กริสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ สา นีหริตฺวา ‘‘ตาตา, ยาว อฏฺฐ วา โสฬส วา โคปานสิโย น อาโรหนฺติ, ตาว อิมํ วตฺถํ มา นิพฺเพฐยิตฺถา’’ติ วตฺวา อทาสิฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา คเหตฺวา โคปานสิโย อาโรเปตฺวาว วตฺถํ นิพฺเพเฐสุํฯ

เอโก มหาคามิกมนุสฺโส อุทฺธํ อุลฺโลเกนฺโต อกฺขรานิ ทิสฺวา ‘‘กิํ, โภ, อิท’’นฺติ อกฺขรญฺญุํ มนุสฺสํ ปกฺโกสาเปตฺวา ทสฺเสสิฯ

โส ‘‘สุธมฺมา นาม อยํ สาลา’’ติ อาหฯ ‘‘หรถ, โภ, มยํ อาทิโต ปฏฺฐาย สาลํ กตฺวา นามมตฺตมฺปิ น ลภาม, เอสา รตนมตฺเตน กณฺณิกรุกฺเขน สาลํ อตฺตโน นาเมน กาเรตี’’ติ วิรวนฺติฯ วฑฺฒกี เตสํ วิรวนฺตานํเยว โคปานสิโย ปเวเสตฺวา อาณิํ ทตฺวา สาลากมฺมํ นิฏฺฐาเปสิฯ

สาลํ ติธา วิภชิํสุ, เอกสฺมิํ โกฏฺฐาเส อิสฺสรานํ วสนฏฺฐานํ อกํสุ, เอกสฺมิํ ทุคฺคตานํ, เอกสฺมิํ คิลานานํฯ เตตฺติํส ชนา เตตฺติํส ผลกานิ ปญฺญเปตฺวา หตฺถิสฺส สญฺญํ อทํสุ – ‘‘อาคนฺตุโก อาคนฺตฺวา ยสฺส อตฺถเต ผลเก นิสีทติ, ตํ คเหตฺวา ผลกสามิกสฺเสว เคเห ปติฏฺฐเปหิฯ ตสฺส ปาทปริกมฺมปิฏฺฐิปริกมฺมขาทนียโภชนียสยนานิ สพฺพานิ ผลกสามิกสฺเสว ภาโร ภวิสฺสตี’’ติฯ หตฺถี อาคตาคตํ คเหตฺวา ผลกสามิกสฺส เคหํ เนติ, โส ตสฺส ตํ ทิวสํ กตฺตพฺพํ กโรติฯ

มฆมาณโว สาลโต อวิทูเร ฐาเน โกวิฬารรุกฺขํ โรปาเปสิ, มูเล จสฺส ปาสาณผลกํ อตฺถริฯ นนฺทา นามสฺส ภริยา อวิทูเร โปกฺขรณิํ ขณาเปสิ, จิตฺตา มาลาวจฺเฉ โรปาเปสิ, สพฺพเชฏฺฐิกา ปน อาทาสํ คเหตฺวา อตฺตภาวํ มณฺฑยมานาว วิจรติฯ มโฆ ตํ อาห – ‘‘ภทฺเท, สุธมฺมา, สาลาย ปตฺติกา ชาตา, นนฺทา โปกฺขรณิํ ขณาเปสิ, จิตฺตา มาลาวจฺเฉ โรปาเปสิฯ ตว ปน ปุญฺญกมฺมํ นาม นตฺถิ, เอกํ ปุญฺญํ กโรหิ, ภทฺเท’’ติ สา ‘‘ตฺวํ กสฺส การณา กโรสิ, นนุ ตยา กตํ มยฺหเมวา’’ติ วตฺวา อตฺตภาวมณฺฑนเมว อนุยุญฺชติฯ

มโฆ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จวิตฺวา ตาวติํสภวเน สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เตปิ เตตฺติํส คามิกมนุสฺสา กาลงฺกตฺวา เตตฺติํส เทวปุตฺตา หุตฺวา ตสฺเสว สนฺติเก นิพฺพตฺตาฯ

สกฺกสฺส เวชยนฺโต นาม ปาสาโท สตฺต โยชนสตานิ อุคฺคจฺฉิ, ธโช ตีณิ โยชนสตานิ อุคฺคจฺฉิ, โกวิฬารรุกฺขสฺส นิสฺสนฺเทน สมนฺตา ติโยชนสตปริมณฺฑโล ปญฺจทสโยชนปริณาหกฺขนฺโธ ปาริจฺฉตฺตโก นิพฺพตฺติ, ปาสาณผลกสฺส นิสฺสนฺเทน ปาริจฺฉตฺตกมูเล สฏฺฐิโยชนิกา ปณฺฑุกมฺพลสิลา นิพฺพตฺติฯ สุธมฺมาย กณฺณิกรุกฺขสฺส นิสฺสนฺเทน ติโยชนสติกา สุธมฺมา เทวสภา นิพฺพตฺติฯ นนฺทาย โปกฺขรณิยา นิสฺสนฺเทน ปญฺญาสโยชนา นนฺทา นาม โปกฺขรณี นิพฺพตฺติฯ จิตฺตาย มาลาวจฺฉวตฺถุนิสฺสนฺเทน สฏฺฐิโยชนิกํ จิตฺตลตาวนํ นาม อุยฺยานํ นิพฺพตฺติฯ

สกฺโก เทวราชา สุธมฺมาย เทวสภาย โยชนิเก สุวณฺณปลฺลงฺเก นิสินฺโน ติโยชนิเก เสตจฺฉตฺเต ธาริยมาเน เตหิ เทวปุตฺเตหิ ตาหิ เทวกญฺญาหิ อฑฺฒติยาหิ นาฏกโกฏีหิ ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตาหิ จ ปริวาริโต มหาสมฺปตฺติํ โอโลเกนฺโต ตา ติสฺโส อิตฺถิโย ทิสฺวา ‘‘อิมา ตาว ปญฺญายนฺติ, สุชาตา กุหิ’’นฺติ โอโลเกนฺโต ‘‘อยํ มม วจนํ อกตฺวา คิริกนฺทราย พกสกุณิกา หุตฺวา นิพฺพตฺตา’’ติ ทิสฺวา เทวโลกโต โอตริตฺวา ตสฺสา สนฺติกํ คโตฯ สา ทิสฺวาว สญฺชานิตฺวา อโธมุขา ชาตาฯ ‘‘พาเล, อิทานิ กิํ สีสํ น อุกฺขิปสิ? ตฺวํ มม วจนํ อกตฺวา อตฺตภาวเมว มณฺฑยมานา วีตินาเมสิฯ สุธมฺมาย จ นนฺทาย จ จิตฺตาย จ มหาสมฺปตฺติ นิพฺพตฺตา, เอหิ อมฺหากํ สมฺปตฺติํ ปสฺสา’’ติ เทวโลกํ เนตฺวา นนฺทาย โปกฺขรณิยา ปกฺขิปิตฺวา ปลฺลงฺเก นิสีทิฯ

นาฏกิตฺถิโย ‘‘กุหิํ คตตฺถ, มหาราชา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ โส อนาโรเจตุกาโมปิ ตาหิ นิปฺปีฬิยมาโน ‘‘สุชาตาย สนฺติก’’นฺติ อาหฯ กุหิํ นิพฺพตฺตา, มหาราชาติ? กนฺทรปาเทติฯ อิทานิ กุหินฺติ? นนฺทาโปกฺขรณิยํ เม วิสฺสฏฺฐาติฯ เอถ, โภ, อมฺหากํ อยฺยํ ปสฺสามาติ สพฺพา ตตฺถ อคมํสุฯ สา ปุพฺเพ สพฺพเชฏฺฐิกา หุตฺวา ตา อวมญฺญิตฺถฯ อิทานิ ตาปิ ตํ ทิสฺวา – ‘‘ปสฺสถ, โภ อมฺหากํ อยฺยาย มุขํ กกฺกฏกวิชฺฌนสูลสทิส’’นฺติอาทีนิ วทนฺติโย เกฬิํ อกํสุฯ สา อติวิย อฏฺฏิยมานา สกฺกํ เทวราชานํ อาห – ‘‘มหาราช, อิมานิ สุวณฺณรชตมณิวิมานานิ วา นนฺทาโปกฺขรณี วา มยฺหํ กิํ กริสฺสติ, ชาติภูมิเยว มหาราช สตฺตานํ สุขา, มํ ตตฺเถว กนฺทรปาเท วิสฺสชฺเชหี’’ติฯ สกฺโก ตํ ตตฺถ วิสฺสชฺเชตฺวา ‘‘มม วจนํ กริสฺสสี’’ติ อาหฯ กริสฺสามิ, มหาราชาติฯ ปญฺจ สีลานิ คเหตฺวา อขณฺฑานิ กตฺวา รกฺข, กติปาเหน ตํ เอตาสํ เชฏฺฐิกํ กริสฺสามีติฯ สา ตถา อกาสิฯ

สกฺโก กติปาหสฺส อจฺจเยน ‘‘สกฺกา นุ โข สีลํ รกฺขิตุ’’นฺติ คนฺตฺวา มจฺฉรูเปน อุตฺตานโก หุตฺวา ตสฺสา ปุรโต อุทกปิฏฺเฐ โอสรติ, สา ‘‘มตมจฺฉโก ภวิสฺสตี’’ติ คนฺตฺวา สีเส อคฺคเหสิฯ มจฺโฉ นงฺคุฏฺฐํ จาเลสิฯ สา ‘‘ชีวติ มญฺเญ’’ติ อุทเก วิสฺสชฺเชสิฯ สกฺโก อากาเส ฐตฺวา ‘‘สาธุ, สาธุ, รกฺขสิ สิกฺขาปทํ, เอวํ ตํ รกฺขมานํ กติปาเหเนว นาฏกานํ เชฏฺฐิกํ กริสฺสามี’’ติ อาหฯ ตสฺสาปิ ปญฺจ วสฺสสตานิ อายุ อโหสิฯ เอกทิวสมฺปิ อุทรปูรํ นาลตฺถํ, สุกฺขิตฺวา ปริสุกฺขิตฺวา มิลายมานาปิ สีลํ อขณฺเฑตฺวา กาลงฺกตฺวา พาราณสิยํ กุมฺภการเคเห นิพฺพตฺติฯ

สกฺโก ‘‘กุหิํ นิพฺพตฺตา’’ติ โอโลเกนฺโต ทิสฺวา ‘‘ตโต อิธ อาเนตุํ น สกฺกา, ชีวิตวุตฺติมสฺสา ทสฺสามี’’ติ สุวณฺณเอฬาลุกานํ ยานกํ ปูเรตฺวา มชฺเฌ คามสฺส มหลฺลกเวเสน นิสีทิตฺวา ‘‘เอฬาลุกานิ คณฺหถา’’ติ อุกฺกุฏฺฐิมกาสิฯ สมนฺตา คามวาสิกา อาคนฺตฺวา ‘‘เทหิ, ตาตา’’ติ อาหํสุฯ อหํ สีลรกฺขกานํ เทมิ, ตุมฺเห สีลํ รกฺขถาติฯ ตาต มยํ สีลํ นาม กีทิสนฺติปิ น ชานาม, มูเลน เทหีติฯ ‘‘สีลรกฺขกานํเยว ทมฺมี’’ติ อาหฯ ‘‘เอถ, เร โกสิ อยํ เอฬาลุกมหลฺลโก’’ติ สพฺเพ นิวตฺติํสุฯ

สา ทาริกา ปุจฺฉิ – ‘‘อมฺม, ตุมฺเห เอฬาลุกตฺถาย คตา ตุจฺฉหตฺถาว อาคตา’’ติฯ โกสิ, อมฺม, เอฬาลุกมหลฺลโก ‘‘อหํ สีลรกฺขกานํ ทมฺมี’’ติ วทติ, นูนิมสฺส ทาริกา สีลํ ขาทิตฺวา วตฺตนฺติ, มยํ สีลเมว น ชานามาติฯ สา ‘‘มยฺหํ อานีตํ ภวิสฺสตี’’ติ คนฺตฺวา ‘‘เอฬาลุกํ, ตาต, เทหี’’ติ อาหฯ ‘‘ตฺวํ สีลานิ รกฺขสิ อมฺมา’’ติ? ‘‘อาม, ตาต รกฺขามี’’ติฯ อิทํ มยา ตุยฺหเมว อาภตนฺติ เคหทฺวาเร ยาเนน สทฺธิํ ฐเปตฺวา ปกฺกามิฯ สาปิ ยาวชีวํ สีลํ รกฺขิตฺวา จวิตฺวา เวปจิตฺติอสุรสฺส ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ สีลนิสฺสนฺเทน ปาสาทิกา อโหสิฯ โส ‘‘ธีตุวิวาหมงฺคลํ กริสฺสามี’’ติ อสุเร สนฺนิปาเตสิฯ

สกฺโก ‘‘กุหิํ นิพฺพตฺตา’’ติ โอโลเกนฺโต ‘‘อสุรภวเน นิพฺพตฺตา, อชฺชสฺสา วิวาหมงฺคลํ กริสฺสนฺตี’’ติ ทิสฺวา ‘‘อิทานิ ยํกิญฺจิ กตฺวา อาเนตพฺพา มยา’’ติ อสุรวณฺณํ นิมฺมินิตฺวา คนฺตฺวา อสุรานํ อนฺตเร อฏฺฐาสิฯ

‘‘ตว สามิกํ วเทหี’’ติ ตสฺสา หตฺเถ ปิตา ปุปฺผทามํ อทาสิ ‘‘ยํ อิจฺฉสิ, ตสฺสูปริ ขิปาหี’’ติฯ สา โอโลเกนฺตี สกฺกํ ทิสฺวา ปุพฺพสนฺนิวาเสน สญฺชาตสิเนหา ‘‘อยํ เม สามิโก’’ติ ตสฺสูปริ ทามํ ขิปิฯ โส ตํ พาหาย คเหตฺวา อากาเส อุปฺปติ, ตสฺมิํ ขเณ อสุรา สญฺชานิํสุฯ เต ‘‘คณฺหถ, คณฺหถ, ชรสกฺกํ, เวริโก อมฺหากํ, น มยํ เอตสฺส ทาริกํ ทสฺสามา’’ติ อนุพนฺธิํสุฯ เวปจิตฺติ ปุจฺฉิ ‘‘เกนาหฏา’’ติ? ‘‘ชรสกฺเกน มหาราชา’’ติฯ ‘‘อวเสเสสุ อยเมว เสฏฺโฐ, อเปถา’’ติ อาหฯ สกฺโก นํ เนตฺวา อฑฺฒติยโกฏินาฏกานํ เชฏฺฐิกฏฺฐาเน ฐเปสิฯ สา สกฺกํ วรํ ยาจิ – ‘‘มหาราช, มยฺหํ อิมสฺมิํ เทวโลเก มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา นตฺถิ, ยตฺถ ยตฺถ คจฺฉสิ, ตตฺถ ตตฺถ มํ คเหตฺวาว คจฺฉ มหาราชา’’ติฯ สกฺโก ‘‘สาธู’’ติ ปฏิญฺญํ อทาสิฯ

เอวํ มจลคามเก มฆมาณวกาลโต ปฏฺฐาย วิสุทฺธภาวมสฺส สมฺปสฺสนฺโต ภควา ‘‘ทีฆรตฺตํ วิสุทฺโธ โข อยํ ยกฺโข’’ติ อาหฯ อตฺถสญฺหิตนฺติ อตฺถนิสฺสิตํ การณนิสฺสิตํฯ

ปญฺหเวยฺยากรณวณฺณนา

[357] กิํ สํโยชนาติ กิํ พนฺธนา, เกน พนฺธเนน พทฺธา หุตฺวาฯ ปุถุกายาติ พหุชนาฯ อเวราติ อปฺปฏิฆาฯ อทณฺฑาติ อาวุธทณฺฑธนทณฺฑวินิมุตฺตาฯ อสปตฺตาติ อปจฺจตฺถิกาฯ อพฺยาปชฺชาติ วิคตโทมนสฺสาฯ วิหเรมุ อเวริโนติ อโห วต เกนจิ สทฺธิํ อเวริโน วิหเรยฺยาม, กตฺถจิ โกปํ น อุปฺปาเทตฺวา อจฺฉราย คหิตกํ ชงฺฆสหสฺเสน สทฺธิํ ปริภุญฺเชยฺยามาติ ทานํ ทตฺวา ปูชํ กตฺวา จ ปตฺถยนฺติฯ อิติ จ เนสํ โหตีติ เอวญฺจ เนสํ อยํ ปตฺถนา โหติฯ อถ จ ปนาติ เอวํ ปตฺถนาย สติปิฯ

อิสฺสามจฺฉริยสํโยชนาติ ปรสมฺปตฺติขียนลกฺขณา อิสฺสา, อตฺตสมฺปตฺติยา ปเรหิ สาธารณภาวสฺส อสหนลกฺขณํ มจฺฉริยํ, อิสฺสา จ มจฺฉริยญฺจ สํโยชนํ เอเตสนฺติ อิสฺสามจฺฉริยสํโยชนาฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถารโต ปน อิสฺสามจฺฉริยานิ อภิธมฺเม วุตฺตาเนวฯ